Het feest van Maria-Lichtmis

Datum publicatie: december 2021

Als is een vrouwke nog zo arm…

Rita Dries

Ik herinner het mij nog alsof het gisteren is gebeurd. Ik was veertien in 1964 en enkele weken na de geboorte van mijn jongste broertje ging mijn moeder ter kerke voor haar kerkgang. Ik zie haar nog zitten vooraan in de kerk, geknield op de altaartrap, uitgedost op haar zondags met hoed en hoge hakken en met in haar armen haar jongste telg. In mijn herinnering was het een heel bijzondere gebeurtenis met veel wierrook, brandende kaarsen, orgelmuziek en een huilende baby . De betekenis van dit hele gebeuren ontging mij. Nu, zoveel jaar later, is dit christelijk gebruik zo goed als vergeten, maar ken ik wel de betekenis en de oorsprong ervan. Het verwijst namelijk naar een oud reinigingsritueel waarbij een vrouw, 40 dagen na de bevalling, haar pasgeborene opdraagt aan de Heer en aan het volk toont.

De link met Lichtmis
De vroegste verwijzing naar een viering die gelinkt kan worden aan het feest van Maria-Lichtmis werd opgetekend in 381-384 door Egeria, een non die in het Beloofde Land rondreisde. Zij meldt dat 14 februari plechtig gevierd werd in Jeruzalem met een processie naar de Constantijnse Basiliek der Wederopstanding, met een homilie over met en een eigen liturgie. Egeria's reisverslag geeft echter geen naam aan dat feest.

De datum 14 februari toont aan dat in die tijd in Jeruzalem de geboorte van Jezus van Nazareth nog op 6 januari (Epifanie) werd gevierd. De viering van Lichtmis werd door de Heilige Stoel naar 2 februari verplaatst, nadat het feest van de geboorte van Christus op 25 december was gezet.

In Europa raakte het feest vermengd met dat van de christelijke heilige Brigida, wiens naamdag op 1 februari valt. Haar verering is terug te voeren naar die van de voorchristelijke Ierse godin Brigit en de viering van het Keltische lichtfeest Imbolc.

(Imbolc (uitspraak immolc) is een Keltische naam voor de lente en traditioneel was dit de feestdag van de godin Birgid. Het is het feest van de belofte van de komende lente, het lichtfeest waarin het lengen van de dagen gevierd wordt. Rond midwinter staat de zon even stil en zijn de dagen het kortst. Met Imbolc zijn we halverwege tussen midwinter en Osteria (Pasen) wanneer dag en nacht even lang zijn.)

Op 2 februari vieren de christenen Maria-Lichtmis of kortweg Lichtmis. Zij herdenken dan de Opdracht of Presentatie van de Heer in de Tempel, waarbij Jezus, zoals elk eerstgeboren joods jongetje, wordt opgedragen aan God. Volgens de joodse wet moest een eerstgeborene jongen worden vrijgekocht op het moment dat hij 30 dagen oud was. De ouders namen het kind mee naar de tempel, en door aan de priesters geld te geven of een ander offer in natura, meestal een lam of enkele duiven, werd het kind vrijgekocht van de erfzonde en toegewijd aan God. Op die manier werd het eveneens getoond aan het volk. Voor meisjes gold een termijn van 80 dagen. Daarnaast herdenkt men op deze dag het zuiveringsoffer (Latijnse naam Purificatio Mariae) dat Maria veertig dagen na de geboorte van Jezus volgens de joodse wet moest brengen.

Het zuiveringsoffer van Maria werd ook in de Rooms-Katholieke kerk, zij het onder een andere vorm, overgenomen. Jonge moeders deden enkele weken na de bevalling hun kerkgang. Na het tweede Vaticaans concilie evolueerde dit tot een meer gemeenschappelijk gebeuren waarbij op of rond 2 februari ouders met dopelingen uit het voorbije jaar uitgenodigd werden in de kerk voor een speciale viering. Ter gelegenheid hiervan wijdde men kaarsen die de gelovigen mee naar huis konden nemen om hen te behoeden voor onheil. Traditioneel wordt er op Maria-Lichtmis een kaarsenprocessie gehouden vóór aanvang van de Eucharistieviering (mis), de naam lichtmis. De processie staat symbool voor de intrede van Christus in de tempel van Jeruzalem, als het Licht dat voor alle volkeren straalt.

Ook in andere talen verwijst de naam van het feest immers rechtstreeks naar kaarsen: Zweeds: Kyndelmisse, Frans: Fête de la Chandeleur, Engels: Candlemas Day.

In het westerse christendom is de traditionele naam van de dag Lichtmis of Maria-Lichtmis, ook wel het feest van de Ontmoeting van de Heer of de Opdracht van de Heer genoemd. In de Oosters-orthodoxe kerk wordt de Presentatie van Jezus in de Tempel gevierd als een van de twaalf grote feesten. Zij gebruiken de Juliaanse kalender en daarom vieren zij Maria-Lichtmis, net zoals alle aan een datum gerelateerde feesten, dertien dagen later, op 15 februari. In protestantse kerken is dit feest van z'n mariale karakter ontdaan en binnen de lutherse traditie omgevormd tot het feest van de Presentatie van de Heer in de tempel. Voor andere godsdiensten is het vrijwel onbekend.

De link met pannenkoeken
Veel mensen weten niet meer waar het feest van Lichtmis vandaan komt en waar het voor staat. Maar wat de meesten wel weten, is dat er op 2 februari pannenkoeken worden gegeten. Een eeuwenoud gezegde luidt immers: ‘Al is een vrouwtje nog zo arm, op Lichtmis maakt ze haar pannetje warm’. Door pannenkoeken te bakken werd vroeger het overschot aan wintervoorraad bloem en eieren opgebruikt want na Lichtmis begint de vasten. Het ontstaan van deze traditie wordt op verschillende manieren verklaard.

Twee februari was vroeger één van de twee dagen waarop de plattelandsbevolking van werk of van hoeve kon veranderen, de andere dag was 11 november (Sint-Maarten). Dat werd ’s avonds gevierd met een soort haardkoeken, die later evolueerden naar pannenkoeken.

De ronde vorm van de pannenkoek en zijn gele kleur zijn eveneens een verwijzing naar de nakende lente en dan in het bijzonder naar de terugkeer van de zon of het licht na de donkere maanden december en januari aan het einde van een strenge winter.

De kunst bestaat erin de pannenkoek bij het bakken omhoog te gooien en correct terug op te vangen in de pan, dit staat garant voor een jaar van rijkdom en weelde! De traditie zegt dat wie met Lichtmis pannenkoeken eet een voorspoedig jaar zal hebben…. Pannenkoeken worden nooit meegegeven met iemand die weggaat, want dan verlaat het geluk samen met de pannenkoeken het huis.

Lichtmis in weerspreuken
Dat het weer op Lichtmis niet te goed mag zijn, bewijzen volgende weerspreuken:
- Lichtmis donker maakt de boer tot jonker.
- Lichtmis helder en klaar maakt de boer tot bedelaar.
- Geeft Lichtmis klaverblad, met Pasen sneeuw op het pad.
- Als met Lichtmis de zon brandt, komt er schaarste in het land.
- Geeft Lichtmis zonneschijn, dan zal het later winter zijn.
- Lichtmis donker, asdag klaar, geeft een vruchtbaar jaar.
- Met Maria-Lichtmis warme zonneschijn, er zal meer sneeuw, ijs en vorst dan van tevoren zijn.
- Lichtmis helder en klaar, twee winters in een jaar.
- Lichtmis helder en rein, het zal een lange winter zijn.
- Op Lichtmis ziet een boer liever een wolf in zijn stal dan de zon.
- Lichtmis vroeg de zon aan de toren, dan gaat al het vlas verloren.

Maar dat ook weerspreuken niet altijd consequent zijn, bewijzen deze twee dan weer:
- Als met Lichtmis de zon op het misboek schijnt, is het een teken dat de winter verdwijnt.
- Als met Lichtmis de zon door de boomgaard schijnt, zal het een goed appeljaar zijn.

Deze toelichting bij het feest van Maria-Lichtmis past helemaal in de doelstelling van Het Bezemklokje om traditie en volksgebruiken levendig te houden. Voortaan zullen wij tijdens ons jaarlijks quizgebeuren op de eerste zondag van februari onze leden vergasten op vers gebakken pannenkoeken, bereid volgens grootmoeders recept.

Bibliografie
https://geloof-en-spiritualiteit.webnode.be
https://www.kuleuven.be/thomas/page/tijdschriften
https://www.dominicusgent.be/2020/02/04/lichtmis
https://www.kerknet.be
https://www.nieuwsblad.be/
https://kunst-en-cultuur.infonu.nl/feestdagen
https://nl.wikipedia.org/wiki/Maria-Lichtmis
https://www.beleven.org/feest/presentatie_van_christus_in_de_tempel  (Maria-Lichtmis)